Bu yaz?da Av. Elvan KILIÇ'?n yard?mlar?yla mültecilerin Türkiye topraklar?nda ve Türk hukukunda sahip oldu?u haklar? aç?kl??a kavu?tururken, bir kavram kar???kl???na sebep olmas? nedeniyle de mülteci- göçmen kavramlar?n?n ayr?m?n? da yapaca??z.
Mülteci ve Göçmen kavramlar? kar??t?r?lmamal?;
Dini, milliyeti, belirli bir toplumsal gruba üyeli?i veya siyasi dü?ünceleri nedeniyle zulüm gören veya bunun endi?esini ta??yan, bu sebeple ülkesinden ayr?lan/ayr?lmak zorunda b?rak?lan ve korkusu nedeniyle geri dönemeyen veya dönmek istemeyen ki?iye mülteci deniyor. Dolay?s?yla, Afganlar?n ülkelerinde ya?anan sava?, iç kar???kl?k ve görmü? olduklar? zulüm sebebiyle ülkeyi zorunlu olarak terk etmeleri kendilerini ba?ka ülkelerde “mülteci” yap?yor. Cenevre Sözle?mesi olarak da bilinen, 1951 y?l? Birle?mi? Milletler Mülteci Sözle?mesine göre, mülteci, ?rk, din, milliyet, belirli bir toplumsal gruba üyelik veya siyasi görü? sebebiyle zulme u?rama korkusuyla kendi ülkesinin d???ndad?r. Ülkesinden kaçarak bulundu?u ülkede vatanda?l?k hakk?na sahip de?ildir. BM Mülteciler Yüksek Komiserli?ine göre; mülteciler, hayatlar?na ve özgürlüklerine ciddi bir tehdit olmas? neticesinde ülkelerinden ayr?lm?? olan belirli bir insan grubudur. Bu nedenle göçmenlerle kar??t?r?lmamas? gerekmektedir.
Göçmen ise bir ülkeden ba?ka bir ülkeye yerle?mek amac?yla göç eden ki?idir. Mülteciden fark? ise göçmen ki?i o ülkeyi zorunlu olarak de?il iste?iyle terk etmektedir. Uluslararas? Göç Örgütü (IOM), ki?inin hukuki statüsü ne olursa olsun, hareketin isteyerek veya istem d??? olup olmamas?, hareketin sebepleri veya kalma süresinin ne oldu?u kadar oldu?una bakmaks?z?n, ya?ad??? yerden ayr?larak uluslararas? bir s?n?rdan geçmekte olan ya da geçmi? veya ülke içinde yer de?i?tirmi? olan bir ki?iyi göçmen olarak tan?mlamaktad?r. Göçmenler ülkelerinden farkl? sebeplerden dolay? ayr?labilir; bu sebepler aras?nda sefalet ve çok kötü ya?am ko?ullar? olabilir.
Mültecilerin haklar? nelerdir;
Genel olarak mültecilerin haklar? birçok ulusal ve uluslararas? mevzuatlarda düzenlenmi?, Birle?mi? Milletler, Avrupa Konseyi gibi uluslararas? kurulu?larda da çözüm aray??lar?na konu olmu?tur. Çünkü mülteciler, do?duklar? ve ya?ad?klar? vatan?, ülkelerinde bulunan iç kar???kl?k ve zulüm sebebiyle terk etmek zorunda b?rak?lm??lard?r. Savunmas?z durumda iken vard?klar? ülkede de zulme u?ramak, d??lanmak insan haklar?na ayk?r?l?k te?kil edecektir. Bu nedenle birtak?m uluslararas? sözle?meler ve mevzuatlarla, mültecilerin haklar?n?n korunmas? hedeflenmektedir. Mültecilerin haklar? ülkemizde ve uluslararas? bir ?ekilde düzenlenen mevzuatlarca ?u ?ekilde belirlenmi?tir.
- ?nsan hakk?n?n ihlal edilme riski alt?nda bulunacaklar? bir ülkeye zorla geri gönderilmekten korunma hakk? Yabanc?lar ve Uluslararas? Koruma Kanunu 4. Madde gere?ince mevcuttur. 11.04.2013 tarihinde Resmî Gazete ’de yay?mlanan kanunun amac? yabanc?lar?n Türkiye’ye giri?leri, Türkiye’de kal??lar? ve Türkiye’den ç?k??lar? ile Türkiye’den koruma talep eden yabanc?lara sa?lanacak koruman?n kapsam?na ve uygulanmas?na ili?kin usul ve esaslar? düzenlemektir. Yine ayn? ?ekilde kanunun uygulanmas?na ili?kin ç?kar?lan yönetmelik de ülkeye geri gönderilme hakk?n?n uygulanmas? ve korunmas? için de düzenlenmi?tir.
- Ayr?mc?l??a kar?? korunma hakk?. “Her insan e?ittir” ilkesi gere?ince sahip olduklar? din, dil, ?rk, cinsiyet, engel, fikir ayr?l?klar?n?n ayr?mc?l?k olu?turmamas? esas? 1950 tarihinde Avrupa Konseyi taraf?ndan kabul edilen ?nsan Haklar? ve Temel Özgürlüklerin Korunmas?na ili?kin Avrupa Sözle?mesi ilgili hükümlerce düzenlenmi?tir. Sadece Avrupa’da de?il ayn? zamanda Birle?mi? Milletler Medeni ve Siyasi Haklara ili?kin Uluslararas? Sözle?me gere?ince de sözle?meyi kabul eden tüm dünya ülkelerinde de ayr?mc?l?k yasa?? ve ayr?mc?l??a kar?? korunma hakk? mevcuttur. Ülkemizde gerçekle?en mülteci göçünde mültecilerin ayr?mc?l?ktan korunmas?na yönelik yap?lan ba?vuru ve i?lemler ise 20.04.2016 tarihinde Resmî Gazete ’de yay?mlanan Türkiye ?nsan Haklar? ve E?itlik Kurumu Kanunun ilgili hükümlerine de tabi olabilmektedir.
- Din ve inanç özgürlü?ü 1951 y?l?nda kabul edilen Birle?mi? Milletler Mültecilerin Hukuki Statüsüne ili?kin Cenevre Sözle?mesince bir insan hakk? olarak kabul edilmi?tir. Bulundu?u ülke neresi olursa olsun mültecinin din ve inanç özgürlü?ü çerçevesinde dini vecibelerini de yerine getirme hakk? bulunmaktad?r. Bu hak ayn? zamanda ?nsan Haklar? ve Temel Özgürlüklerin Korunmas?na ili?kin Avrupa Sözle?mesi, Birle?mi? Milletler Tüm Göçmen ??çilerin ve Aile Fertlerinin Haklar?n?n Korunmas?na Dair Uluslararas? Sözle?mesi, Birle?mi? Milletler Çocuk Haklar?na ili?kin Sözle?mede de belirtilmi?tir. Ülkemizde ise Yabanc?lar ve Uluslararas? Koruma Kanunu ve Yönetmeli?i ile Anayasa’m?z?n 10 maddesi çerçevesinde uygulanabilmektedir.
- Çal??ma hakk? her insan?n ekonomik gücünü kazanabilmesi için sahip olmas? gereken insan hakk?d?r. Bu hak Anayasa’m?z?n 48. ve 49. Maddelerinde düzenlenmekle birlikte Yabanc?lar ve Uluslararas? Koruma Kanunu ile Yabanc?lar?n Çal??ma ?zinleri Hakk?ndaki kanunda da düzenlenmi?tir.
- Bar?nma hakk? özellikle bir mültecinin sahip oldu?u en önemli haklardan bir tanesidir. Çünkü ülkesinde bar?nd??? evini, yurdunu zaten güvenli bir ?ekilde bar?namad??? için b?rakt???ndan bulundu?u ülkede de bar?nabilmesi ve bu bar?nman?n güvenli bir ?ekilde kendisine sa?lanmas? gerekmektedir. Bu hak Birle?mi? Milletler ?nsan Haklar? Komisyonu'nun Haziran 1948'de haz?rlad??? ve birkaç de?i?iklik yap?ld?ktan sonra 10 Aral?k 1948'de kabul edilen ?nsan Haklar? Evrensel Beyannamesi’nde, Her Türlü Irk Ayr?mc?l???n?n Ortadan Kald?r?lmas?na ?li?kin Uluslararas? Sözle?mede ve Mültecilerin Hukuki Statüsüne ?li?kin Cenevre Sözle?mesinde düzenlenmi?tir.
- E?itim hakk? istisnas?z her insan?n sahip oldu?u hak oldu?undan mültecilerin e?itim hakk? Anayasam?z?n 42. Maddesinde düzenlenmekle birlikte Yabanc?lar ve Uluslararas? Koruma Kanunu’nu ve 6544 say?l? Yabanc? Uyruklu Ö?renciler Genelgesinde mevcut bir hakt?r.
- Ev sahibi ülkede sa?l?k hizmetlerine ula?ma hakk? mültecinin uluslararas? sözle?melerce sahip oldu?u sa?l?k hakk?n?n bir parças?d?r. Anayasada 56. Madde, Yabanc?lar ve Uluslararas? Koruma Kanunu’nun 89/3 maddesinde düzenlenmi?tir. Ayr?ca yine ülkemizde Sa?l?k Bakanl??? nezdinde düzenlenen ve 22.10.2014 y?l?nda Resmî Gazete ’de düzenlenen Geçici Koruma Alt?na al?nanlara verilecek Sa?l?k Hizmetlerine Dair Esaslarda da mültecinin ülkemiz topraklar?nda sahip oldu?u sa?l?k hizmetleri düzenlenmi?tir.
- Seyahat özgürlü?ü mültecinin bulundu?u ülkede ?ehir içi ve ?ehirleraras? seyahat edebilme hakk? oldu?unu belirtmektedir. Ülkemizde Anayasa’n?n 23. ve Yabanc?lar?n Türkiye’de ?kamet ve Seyahatleri Hakk?nda Kanunun ilgili hükümlerinde düzenlenmi?tir.
- Keyfi gözalt?na al?nmama hakk? özellikle ülkemizde son zamanlarda mültecilere kar?? geli?en suç isnatlar?nda belirtilmesi ve üzerinde durulmas? gerekilen önemli bir hakt?r. Bu hak Birle?mi? Milletler Medeni ve Siyasi Haklara ili?kin Uluslararas? Sözle?mede düzenlenmi?tir.
- Adil yarg?lama hakk? hem ülkemiz kanunlar?nda hem de ?nsan Haklar? ve Temel Özgürlüklerin Korunmas?na ?li?kin Avrupa Sözle?mesi ile uluslararas? düzeyde tüm sözle?melerde belirtilmi?tir.
Ayr?ca Birle?mi? Milletler Mültecilerin Hukuki Statüsüne ili?kin Cenevre sözle?mesine göre mültecinin, ay?r?ma tabi tutulmaks?z?n, vatanda?? oldu?u ülkeye uygulanan istisnai tedbirlerden muaf olarak ?u haklar? vard?r:
- Din özgürlü?ü (madde 4),
- Medeni haklardan yararlanma özgürlü?ü (madde 12),
- Menkul ve gayrimenkul edinme hakk? (madde 13),
- Fikri ve s?nai mülkiyet hakk? (madde 14),
- Dernek haklar? (madde 15),
- Mahkemelerde taraf olma hakk? (madde 16),
- Çal??ma hakk? (madde 17),
- Tar?m, sanayi, sanat ve ticaret sahalar?nda i? yeri açmak ve ?irket kurma hakk? (madde 18),
- ?htisas mesle?ini icra etmek hakk? (madde 19),
- Vesika (karne) hakk? (madde 20),
- Mesken edinme hakk? (madde 21),
- E?itim hakk? (madde 22), sosyal yard?m hakk? (madde 23), sosyal sigorta ve çal??ma mevzuat?ndan yararlanma hakk? (madde 24).
Sonuç olarak mültecilerin bulunduklar? ülkede uygulanacak kanun çerçevesinde ?nsan haklar? prensiplerince sahip olduklar? haklar? korunmal? ve uygulanmal?d?r. Sadece ülkemizde de?il ço?u ülkede oldukça büyük soruna sahip olan mülteci sorunun yap?lacak olan denetim mekanizmalar? ile çözüme kavu?turulmas? gerekmektedir.